نرمافزارهاى نهجالبلاغه
حميدرضا غريبرضا
كاستىها و بايستهها
اشاره
به طور كلى، ويژگىهايى چون: دقت، جامعيت، قاعدهمندى علمى، تنوع و هنرى بودن جزو اركان اساسى توليد نرمافزار به شمار مىآيد و با توجه به نوع و سطوح مختلف كاربران مىتوان در يك نگاه، نرمافزارهاى دينى، از جمله نرمافزارهاى مربوط به نهجالبلاغه را به سه دسته: تحقيقى، ترويجى و تركيبى از آن دو تقسيم نمود.
درباره نهجالبلاغه نرمافزارهاى تحقيقى جامعى تدوين گرديده و گامهاى بلندى نيز در اين زمينه برداشته شده است.
اما فعاليتهاى انجام شده درباره نهجالبلاغه مسلماً با گستره و ژرفاى اين اقيانوس پهناور متناسب نيست، هرچند تاكنون تلاشهاى قابل تقديرى در اين باره به انجام رسيده است. بديهى است كه بررسى نقادانه اين توليدات، به غنىسازى اين حركت مبارك كمك شايانى خواهد كرد.
تاكنون نرمافزارهاى متعددى درباره نهجالبلاغه عرضه گرديده است كه عبارتاند از:
- دانشنامه جامع نهجالبلاغه، توليد مركز تحقيقات رايانهاى حوزه علميه اصفهان؛
- منهج النور (دانشنامه علوى)، توليد مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى؛
- بشرى، فرهنگ واژگان و مفاهيم نهجالبلاغه، توليد دفتر تحقيقات ياسين؛
- حكمت، فرهنگ موضوعات و الفاظ نهجالبلاغه، توليد مؤسسه تحقيقاتى امام رضا (ع)؛
- معجم الفاظ نهجالبلاغه، توليد مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى؛
- دانشنامه نهجالبلاغه، توليد بنياد علوم و معارف اسلامى؛
- موسوعة الامام على بن أبى طالب(ع)، توليد مؤسسه فرهنگى دارالحديث.
- نهجالبلاغه گويا، نخستين نرمافزار چند رسانهاى.
اين مقاله مىكوشد تا در اين مجال به بررسى دو نرمافزار كارآمد در حوزه نهجالبلاغه اقدام نمايد و ويژگىها و كاستىهاى هر يك را ترسيم نمايد.
دانشنامه جامع نهجالبلاغه
اين لوح فشرده را در طى دو بحث ويژگىها و كاستىها مورد بررسى قرار مىدهيم:
الف - ويژگىها
موارد ذيل از نكات مثبت و ويژگىهاى مهم اين نرمافزار مىباشد:
1 - اقدامات علمى و پژوهشى
تلاش گروهى و عالمانه ارزندهاى براى آمادهسازى اين برنامه انجام شده است، كه مىتوان به موارد ذيل اشاره كرد:
الف - گزينش نسخه بنياد نهجالبلاغه، انجام مقابله با چهارده نسخه ديگر و رفع اشكالهاى اين نسخه؛
ب - تحقيق در كتابهاى لغت و استخراج معانى كلمات دشوار از چندين كتاب لغت و تفسير نهجالبلاغه؛
ج - بررسى و استخراج سند متون نهجالبلاغه از كتابهاى مربوطه؛
د - تصحيح و ترجمه فرهنگ موضوعى «فرهنگ آفتاب» براى استفاده در برنامه؛
و - مراجعه علمى به منابع ديگر براى غنى كردن برنامه.
2. منابع موجود در نرمافزار
دانشنامه نهجالبلاغه تلاش كرده تا مجموعه ارزشمندى از ترجمهها و تفسيرهاى نهجالبلاغه را گردآورى كند و كتابخانه نسبتاً جامعى را در اين زمينه در اختيار كاربران قرار دهد. اين نرمافزار، داراى 25 عنوان تفسير نهج البلاغه در 141 مجلد، 40 عنوان ترجمه مىباشد؛ 34 ترجمه فارسى، 1 ترجمه اردو، 1 ترجمه فرانسه، 2 ترجمه ايتاليايى و 2 ترجمه انگليسى.
3. امكانات
موارد ذيل را مىتوان از قابليتهاى مهم اين برنامه به شمار آورد:
فهرست موضوعى، مشخص كردن آيههاى به كار رفته در متن نهجالبلاغه، شرح لغتهاى دشوار و غريب، ارائه نسخه بدل، احاديث نبوى موجود در نهجالبلاغه، ذكر سند متون نهجالبلاغه، توضيح اعلام و شخصيتهاى به كار رفته در متن، نهجالبلاغه، معجم واژههاى نهجالبلاغه، تصوير نسخههاى خطى برخى از متون، ارائه مباحثى جانبى درباره سيدرضى، پيام حضرت امام خمينى(ره) و آيةالله خامنهاى به كنگره نهجالبلاغه، به همراه سخنرانىهاى آيةالله خامنهاى درباره نهجالبلاغه.
ب - كاستىها
گذشته از ويژگىهاى ارزشمند پيشگفته، اين نرمافزار نقايصى نيز دارد كه ممكن است يادسپارى آن براى سازندگان آن مفيد باشد:
1. در اين برنامه از ارائه ترجمه و شرحهاى مقطعى نهجالبلاغه پرهيز شده و تنها به شروح كامل آن اكتفا شده است؛ در حالى كه ويژگى اساسى دانشنامهها جامعيت است. از اينرو، بهتر بود كه اين نوع نگاشتهها هم جمعآورى مىشد تا روند پژوهش در اين كتاب پربار بهگونهاى مطلوب سامان يابد.
2. شرح لغتها بيان سندها، امثال، موضوعات، بايد كاملا به زبانى باشد كه براى كاربر طراحى شده. با اينكه نرمافزار مذكور به سه زبان عربى، فارسى و انگليسى عرضه شده است، اما در بخش لغت و فهرست موضوعى به زبان انگليسى، تمامى عنوانها به زبان عربى است؛ چنان كه مثلاً سندها و ضربالمثلهاى موجود در بخش فارسى نيز به زبان عربى ارائه شده است.
3. برنامه فاقد قابليتهاى مختلف در بخش امكانات است و به همين دليل، تغيير رنگ متن، زمينه، خطوط و نيز اندازه فونتها امكانپذير نيست.
ضمن اينكه خط به كار رفته براى متن نهجالبلاغه، كمتر براى نگاشتن متون عربى به كار مىرود؛ زيرا متون عربى معمولاً با قلم بدر يا قلمهاى مشابه نگاشته مىشود.
4. برنامه دانشنامه نهجالبلاغه به شكل مناسب صفحهآرايى نشده است؛ به گونهاى كه حتى بعد از انتخاب گزينههايى مثل: سند، اعلام و يا لغت كه در پايين متن نمايش داده مىشود، باز هم بخش عمدهاى از صفحه همچنان خالى مىماند.
5. نرمافزارى كه با عنوان دانشنامه عرضه شده، شايسته است كه در آن گرافيك و طراحى مناسبترى به كار مىرفت؛ چه اينكه از نظر روانى نوع ساختار گرافيكى نرمافزار در ايجاد علاقه مخاطبان به محتوا بسيار مؤثر است.
6. در اين برنامه، امكان جستجوهاى گوناگون همچون جستجوى تركيبى و فصلى وجود ندارد و فقط به ارائه معجم الفاظ نهجالبلاغه اكتفا شده است. بايسته بود كه قابليت جستجوى ساده و پيشرفته در الفاظ و عبارات نهجالبلاغه و همچنين متون مربوط به ترجمه و تفسير نهجالبلاغه نيز فراهم مىشد.
7. ترجمهها و تفسيرهاى متعدد ديگرى در سالهاى اخير نگاشته شده كه لازم است در نسخههاى جديد نرمافزار ارائه شود. همچنين نهجالبلاغه به زبانهاى ديگر نيز ترجمه شده كه جاى آنها در برنامه خالى است، مانند ترجمه اندونزى نهجالبلاغه.
8. اين نرمافزار فاقد متن كامل قرآن و امكان جستجو در آيات قرآن است. اگر چه آيههاى به كار رفته در متون نهجالبلاغه مشخص شده و فهرست جداگانهاى هم براى آيات تهيه گرديده است، ولى اين امكان ما را از متن كامل قرآن بىنياز مىكند.
منهج النور (دانشنامه علوى)
در اينجا نيز به تبيين ويژگىها و كاستىهاى يكى ديگر از نرمافزارهاى مربوط به نهجالبلاغه مىپردازيم.
الف - ويژگىها
منهج النّور از سه بخش اصلى دانشنامه، كتابخانه و كتابنامه تشكيل شده است.
1. دانشنامه
در بخش دانشنامه، نسخههاى مختلف نهجالبلاغه به همراه ترجمه آن ارائه شده است. ضمن اينكه امكان مقايسه اين نسخهها با يكديگر نيز وجود دارد و محقق مىتواند در آيات، احاديث، مثالها و اشعار بهكار رفته در متون نهجالبلاغه جستجو نمايد.
در اين بخش متن نهجالبلاغه براساس پنج نسخه معتبر نمايش داده شده است كه عبارتاند از: بنياد، فيض الاسلام، ابن ابى الحديد، صبحى صالح و محمد عبده. گفتنى است كه پس از انتخاب نسخه فيض الاسلام امكان شنيدن متن نهج البلاغه به صورت صوتى وجود دارد.
نمايش تصوير نسخههاى خطى متون، مصادر متون، مثالها و معانى واژهها، از ديگر امكانات اين بخش است. كاربر در اين قسمت مىتواند با باز كردن فهرست ترجمهها، كتابهاى شعر و شرحهاى موجود در برنامه به شكل زيرنويس متن از اين موضوعات استفاده نمايد.
در قسمت «فهرستها» كاربر به فهرستهاى گوناگونى همچون فهرست: آيات، احاديث، امثال، اشعار، ادعيه، اعلام و مصادر دسترسى دارد. در قسمت »اعلام» نيز فهرست اعلام به شكل موضوعى با عنوان اشخاص، زمانها، مكانها، ستارگان، گروهها، گياهان، كتابها و معادن در اختيار كاربر قرار داده شده است.
2. كتابخانه
در بخش كتابخانه 281 جلد تفسير، ترجمه، شعر، مقاله و پژوهش درباره نهجالبلاغه وجود دارد. ضمن اينكه امكان مقايسه متون مختلف برنامه با يكديگر، و امكان پژوهش در آنها براى كاربر فراهم مىباشد.
دسترسى موضوعى به كتابها، دستيابى پيشرفته به زير شاخههاى موضوعى كتابها و نشانهگذارى در متن، از ويژگىهاى بخش كتابخانه است.
از ديگر قابليتهاى اين برنامه، دامنه جستجوست كه بر اساس كتاب، مؤلف و محيط قابل تغيير است. فهرستسازى و جستجو در آنها به همراه امكان جستجو در فهرست كتابها به شكل كامل نيز براى كاربر مهيا شده است.
در كتابخانه امكان دسترسى به متن قرآن كريم به ترتيب موجود در مصحف، به ترتيب الفبايى از ابتدا و ترتيب الفبايى از انتها نيز وجود دارد. افزون بر اينكه مىتوان در واژهها و عبارتهاى قرآنى به كاوش پرداخت.
امكان ديگر در اين بخش، دستيابى به لغتنامه لسان العرب و جستجو در واژههاى اين كتاب بر اساس مشتقات است.
در قسمت يادداشت پژوهشگر مىتواند با انتقال بخشهايى از كتابها و متون موجود در نرمافزار به فيشبردارى اقدام كند و درصورت نياز تعليقهها و حاشيههاى لازم را بر متون بيفزايد. اين فيشها قابل حفظ در فرمتهاى مختلف است.
3. كتابنامه
»كتابنامه» اطلاعات مفيدى را درباره كتب برنامه ارائه نموده است. در اين بخش نام كتاب، تعداد مجلدات، تعداد صفحات، زمينه، سال، نوبت و مكان چاپ، نام انتشارات، شابك، نويسنده، مترجم، مصحح، دوران زندگى و مذهب آنان معرفى شده است. همچنين در اين بخش توجه به موضوع كتابها و پديدآورندگان به كتب برنامه دست يافت. كاربر مىتواند در بخش كتابنامه جستجو كند، تصوير صفحه نخست كتاب را ببيند و درباره كتاب مورد نظر خود يادداشتبردارى نموده، به تعلقهنويسى مبادرت ورزد.
شايان توجه است كه اين نرمافزار در مقايسه با دانشنامه نهجالبلاغه، از جامعيت بيشترى در خصوص منابع برخوردار است و همين ويژگى آن را به دانشنامه بودن نزديكتر كرده است.
ب - كاستىها
دانشنامه علوى از نظر كمى و كيفى داراى كاستىهاى ذيل است:
1. با توجه به اينكه واژههاى موجود در متن نهجالبلاغه غالباً در شمار واژههاى كهن ادبيات عرب است و به ريشهيابى لغوى عميق نياز دارد، بهتر بود كه در بخش لغت چند عنوان از كتب لغت معتبر نيز ارائه مىشد؛ به عنوان مثال، در برنامه جامعالاحاديث (نور 2/5) كتابهاى العين، لسانالعرب و مجمع البحرين قرار داده شده است و حال آنكه در اين نرمافزار تنها به كتاب لسان العرب اكتفا شده است و به شكل جداگانه گزينهاى براى دستيابى سريعتر به واژههاى نهجالبلاغه پيشبينى نشده است.
2. در بخش دانشنامه تنها از يك ترجمه انگليسى و يك ترجمه به زبان فرانسه استفاده شده است؛ در حالى كه ترجمههاى فراوان ديگرى به اين دو زبان و همچنين به زبانهاى ديگر وجود دارد كه از آنها غفلت شده است. همچنين كتابهاى زيادى به زبانهاى ديگر درباره نهجالبلاغه نگاشته شده كه جاى آنها در دانشنامه علوى خالى است. ضمن اينكه در فهرست موضوعى ترجمه در كتابخانه دو ترجمه انگليسى و فارسى مشاهده نمىشوند و فقط در بخش ترجمه دانشنامه قابل دسترسى است.
3. در اين نرمافزار امكانات زبان عربى و انگليسى براى كاربران اين زبانها وجود ندارد.
4. با توجه به جامعيت مورد نظر توليدكنندگان اين نرمافزار مناسب بود كتابهايى كه در خصوص نقد نهجالبلاغه نيز نگاشته شده، جمعآورى مىشد تا محققان امكان دستيابى آسان به اين شبهات را جهت پاسخگويى داشته باشند.
5. مقالات فراوانى در سطح نشريات و پايگاههاى اينترنتى درباره نهجالبلاغه نگاشته شده است؛ ولى در برنامه مدّ نظر قرار نگرفته است.
6. پاياننامههاى حوزوى و دانشگاهى فراوانى نيز در موضوع نهجالبلاغه نوشته شده كه متأسفانه در اين نرمافزار مورد غفلت قرار گرفته است.
سخن آخر
دو نرمافزار يادشده، تلاشهاى ارزندهاى را در جهت اطلاعرسانى درباره نهجالبلاغه انجام دادهاند؛ ولى شايسته است براى رسيدن به نرمافزارى جامع كه دربردارنده مباحث گوناگون و مطرح درباره نهجالبلاغه باشد، در توليدات آينده يا نسخههاى جديد اين نرمافزارها محورهاى ذيل مورد توجه قرار گيرد:
1. ارائه متون تكميلى: به منظور تكميل محتواى برنامه، ارائه برخى متون ديگر به نرمافزار ضرورى است كه از آن جمله مىتوان به: كتابها و مقالاتى كه در نقد نهجالبلاغه نگاشته شده، پاياننامههاى حوزوى و دانشگاهى در موضوع نهجالبلاغه، ايجاد بانك جامع مقالات و نيز جمعآورى كامل ترجمههاى نهجالبلاغه به تمامى زبانهاى موجود اشاره نمود.
2- قابليتهاى كارآمد:
براى اينكه كاربران به راحتى به پژوهشهاى مختلف در متون مربوط به نهجالبلاغه مبادرت ورزند، عرضه امكانات ذيل لازم مىنمايد:
صفحهآرايى مناسب، امكانات جستجوى تخصصى، امكان پژوهش آسان در لغتنامه، عرضه ساير كتابهاى لغوى معتبر، گرافيك مناسب و شايسته اين نوع نرمافزار، ارائه امكانات و گزينههاى برنامه به زبانهاى مختلف براى توسعه در كاربرى نرمافزار، و نيز ترجمه بخشهاى لازم در گزينه زبانهاى خارجى.
