آتش بس موقت
هشت روز تمام از آغاز جنگ خونين صفين مىگذشت وحملات موضعى وحركتستونهاى زرهى به صورت محدود نتيجه اى نبخشيده بود. امام -عليه السلام در اين انديشه بود كه چه كند كه با كمترين ضايعه به هدف دستيابد، ومطمئن بود كه نبردهاى محدود جز ضايعه نتيجه ديگرى ندارد. ازاين جهت، در پرتو ماه شب هشتم ماه صفر(شب چهارشنبه) ياران خود را با سخنان زير مورد خطاب قرار داد:
سپاس خداى را كه آنچه را شكست استوار نمىشود وآنچه را كه استوار ساختشكسته نخواهد شد. اگر مىخواست، حتى دو نفر ازا ين امتيا از ساير خلايق اختلاف نمىكردند وبشرى در امرى از امور مربوط به او به نزاع بر نمىخاست وافراد مفضول، فضل افراد فاضل را منكر نمىشدند. تقدير وسرنوشت، ما واين گروه رابه اين نقطه كشاند ورو در روى هم قرار داد. همگى در چشم انداز شهود خدا ودر محضر او هستيم.اگر بخواهد در نزول عذاب تعجيل مىكند تا ستمگر راتكذيب نمايد وحق را آشكار سازد. او دنيا را خانهكردار وسراى آخرت را سراى پاداش قرار داده است تا بدكاران را به كردار بدشان كيفر، ونيكوكاران را به سبب كردار نيك آنان پاداش دهد. آگاه باشيد كه فردا، به خواستخدا، با دشمن روبرو مىشويد. پس امشب بيشتر نماز بگزاريد وبيشتر قرآن بخوانيد واز خداوند پايدارى وپيروزى بخواهيد، وفردا با آنان با جديت واحتياط روبرو شويد ودر كار خود راستگو باشيد.
امام -عليه السلام اين سخن را گفت ومجلس را ترك كرد. سپس سپاهيان امام همگى به سوى شمشيرها ونيزهها وتيرهاى خود رفتند وبه اصلاح سلاحهاى خود پرداختند. (1)
امام -عليه السلام در روز چهارشنبه هشتم ماه صفر فرمان داد كه مردى در برابر شاميان بايستد وآمادگى مردم عراق را براى نبرد اعلام دارد.
معاويه نيز همچون امام -عليه السلام به تنظيم سپاه خود پرداخت وآنها را به دستههاى گوناگون تقسيم كرد. مردم حمص واردن وقنسرين جناحهاى گوناگونى از سپاه او را تشكيل مىدادند وحفظ جان معاويه را مردم شام به فرماندهى ضحاك بن قيس فهرى بر عهده گرفتند ودور او را احاطه كردند تا از نفوذ دشمن به قلب لشكر، كه جايگاه معاويه بود، جلوگيرى كنند.
تنظيم سپاه به شكلى كه انجام شده بود مورد پسند عمروعاص قرار نگرفت وخواستبه معاويه در آرايش سپاه كمك كند. لذا او را به ياد پيمانى كه با هم بسته بودند انداخت(كه در صورت پيروزى، حكومت مصر از آن او باشد) وگفت:فرماندهى حمصيان را به من واگذار وابوالاعور را از آن بركنار كن. معاويه از پيشنهاد او خوشحال شد وفورا كسى را نزد فرمانده حمصيان فرستاد وپيغام داد كه:عمروعاص در امور رزمى سابقه وتجربه اى دارد كه من وتو نداريم. من او را به فرماندهى سواره نظام برگزيدم، لذا تو به منطقه اى ديگر برو.
عمروعاص، به اميد حكومت مصر، دو فرزند خود عبد الله ومحمد را طلبيد (2) وبنابر تجربه ونظر خود، سپاه را تنظيم كرد ودستور داد كه زرهپوشان در مقدمه سپاه وبى زرهان در انتهاى آن قرار گيرند.آن گاه به دو فرزند خود دستور داد كه در ميان صفوف گردش كنند ونظم وترتيب آنها را به دقت وارسى نمايند. حتى به اين نيز اكتفا نكرد وخود در ميان سپاه به راه افتاد ونظم آن را مورد بررسى قرار داد وهمچون معاويه در قلب سپاه بر فراز منبرى قرار گرفت كه حفاظت آن را يمنيها برعهده گرفتند وفرمان داد كه هر كس آهنگ نزديك شدن به منبر داشته باشد فورا او را بكشند. (3)
هرگاه انگيزه از نبرد، كسب قدرت وفرمانروايى باشد بايد گروهى را براى حفاظتخود بگمارد، ولى اگر انگيزه وهدف معنوى باشد از كشته شدن خود در طريق هدف پروايى ندارد.لذا، نه تنها كسى حفاظت از امام -عليه السلام را بر عهده نداشت، بلكه آن حضرت بر اسب شبرنگى سوار بود وفرمان مىداد وسپاه را رهبرى مىكرد وبا نعرههاى جگر خراش خود لرزه بر اندام قهرمانان شام مىانداخت وبا شمشير برنده اش آنان را درو مىكرد.
اختلاف در شيوه رهبرى معلول اختلاف در انگيزه هاست.فرهنك شهادت طلبى زاييده ايمان به سراى آخرت واعتقاد به حقانيتخويش است، در حالى كه ترس ازمرگ وفدا كردن ديگران براى حفظ جان خويشتن زاييده دلبستگى به زندگى دنيا وانكار ماوراء ماده است. وشگفت اينجاست كه فرزند عاص به اين حقيقت اعتراف كرده ودر باره سپاه امام -عليه السلام چنين گفت:
«فان هؤلاء جاؤوا بخطة بلغتالسماء». يعنى: اين گروه با هدفى آسمانى به ميدان آمدهاند وباكى از شهادت ندارند.
خير خواهى ويارى فرزند عاص به معاويه از روى علاقه به او وبه طلب پيروزى او نبود، بلكه او در چهارچوب منافع خود علاقه به پيروزى او داشت ودر اظهار نظر ومشورت با معاويه، بهاى آن را پيوسته به رخ او مىكشيد. مذاكره ياد شده در زير، بيانگر اين حقيقت است:
معاويه: هرجه زودتر به تنظيم صفوف سپاه بپرداز.
عمروعاص: به شرط اينكه حكومتم براى خودم باشد.
معاويه، از ترس اينكه مبادا عمروعاص، پس از امام، رقيب او شود، فورا پرسيد: كدام حكومت؟ مگر غير ازحكومت مصر، چيز ديگرى مىخواهى؟
عمروعاص، سياستباز كهنه كار وسوداگر بى تقوا، ماسكى از تقوا بر چهره زد وگفت: آيا مصر مىتواند عوض از بهشتباشد؟ آيا كشتن على، بهايى مناسب براى عذاب دوزخ، كه هرگر آرام نمىگيرد، خواهد بود؟
معاويه، از ترس اينكه سخن عمرو در ميان سپاه منتشر گردد، با اصرار فوق العاده گفت:آرام، آرام، سخن تو را كسى نشنود.
بارى، عمروعاص، به آرزوى حكومت مصر، رو به مردم شام كرد وگفت:
سربازان شام، صفهاى خود رامرتب كنيد وسرهاى خود را به پروردگار خود عاريت دهيد. از خدا كمك بگيريد وبا دشمن خدا ودشمن خود جهاد كنيد. آنان را بكشيد كه خدا آنان را بكشد ونابود سازد. (4)
از آن طرف، چنان كه گذشت، در آن روز امام -عليه السلام اسبى طلبيد وبراى او اسب شبرنگى آوردند كه به سبب نيرويى كه داشت پيوسته در حال جهش بود وبا دو دهنه كشيده مىشد. امام -عليه السلام زمام آن را به دست گرفت واين آيه را تلاوت كرد:
سبحان الذي سخر لنا هذا و ما كنا له مقرنين وانا الى ربنا لمنقلبون . (زخرف:13)
منزه استخدايى كه اين مركب را براى ما مسخر ساخت وما را قدرت وتوانايى آن نبود، وهمگى به سوى خدا باز مىگرديم.
آن گاه دستبه دعا برداشت وگفت:
اللهم اليك نقلت الاقدام اتعبت الابدان و افضت القلوب و رفعت الايدي و شخصت الابصار... اللهم انا نشكوا اليك غيبة نبينا و كثرة عدونا وتشتت اهوائنا. ربنا افتح بيننا و بين قومنا بالحق انتخير الفاتحين. (5)
خدايا، به سوى تو گامها برداشته مىشود وبدنها به رنج مىافتد ودلها متوجه مىگردد ودستها بلند مىشود وچشمها باز مىگردد... خدايا، ما شكوه غيبت پيامبرمان وفزونى دشمنان وپراكندگى خواستهايمان را به درگاه تو مىآوريم. خدايا، ميان ما واين قوم به حق داورى كن، كه تو بهترين داورها هستى.
سرانجام در روز چهارشنبه هشتم ماه صفر حمله سرتاسرى آغاز شد و از اول بامداد تاشب ادامه داشت وطرفين بدون دستيابى به پيروزى به اردوگاههاى خود بازگشتند.
در روز پنجشنبه، امام -عليه السلام نماز صبح را در تاريكى بجا آورد وآن گاه، پس از خواندن دعايى، خود حمله را آغاز كرد وياران او نيز از هر طرف به نبرد پرداختند. (6)
بخشى از دعاى امام قبل از حمله اين بود:
ان اظهرتنا على عدونا فجنبنا الغي و سددنا للحق، و ان اظهرتهم علينا فارزقنا الشهادة و اعصم بقية اصحابي من الفتنة. (7)
پروردگارا! اگر ما را بر دشمن خود پيروز فرمودى ما را از ستم بازدار وگامهايمان را براى حق استوار گردان. واگر آنان بر ما پيروز شدند شهادت را نصيب ما فرما وباقيمانده يارانم را از فتنه حفظ كن.
خطابههاى آتشين سران سپاه امام (ع)
سخنرانيهاى سران وشخصيتهاى بزرگ هر سپاه نقش تبليغى بزرگى ايفا مىكرد. چه بسا خطابه اى يك سپاه را از جاى برمى كند ومقدمات پيروزى را فراهم مىساخت. از اين جهت، در روز پنجشنبه نهم ماه صفر، دومين روز حمله همگانى، شخصيتهاى بزرگى در سپاه امام -عليه السلام به سخن پرداختند. غير از امام بزرگانى مانند عبد الله بن بديل، (8) سعيد بن قيس (9) (در منطقه ناصرين) ومالك اشتر (10) سخن گفتند وهركدام،با منطق خاصى،سپاه امام را بر يورش به دشمن شامى تحريك كردند. در اين ميان حوادثى نيز رخ داد كه برخى از آنها را ياد آور مىشويم.
1- چه كسى اين قرآن را به دست مىگيرد؟
على -عليه السلام پيش از آنكه نبرد را آغاز كند، براى اتمام حجت، رو به سربازان خود كرد وگفت: كيست كه اين قرآن را بگيرد وشاميان را به آن دعوت كند؟
در اين هنگام جوانى به نام سعيد برخاست واعلام آمادگى كرد. امام -عليه السلام بار ديگر سخن خود راتكرار كرد وباز همان جوان از جاى برخاست وگفت: من اى امير مؤمنان. آن گاه على -عليه السلام قرآن را به او سپرد واو نيز به سوى سپاه معاويه حركت كرد وآنان را به كتاب خدا وعمل به آن دعوت كرد، ولى طولى نكشيد كه به وسيله دشمن از پاى در آمد. (11)
2- مبارزه دو حجر
حجر بن عدى كندى از كسانى است كه به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم شرفياب شده وبه دست او اسلام آورده بود وبعدها نيز در صف مخلصان على -عليه السلام ومدافعان حريم وى قرار داشت وسرانجام جان خود را در اين راه از دست داد وبه دست جلادان معاويه، همراه با گروهى از مخلصان امام، در «مرج عذراء»(كه تقريبا در بيست كيلومترى شام قرار دارد) كشته شد. در تاريخ از وى به حجر الخير ياد مىكنند، در حالى كه از عموى وى حجر بن يزيد به حجر الشر نام برده مىشود.
اتفاقا در چنين روزى اين دو حجر، به رغم پيوند نزديكى كه با هم داشتند، رو در روى يكديگر قرار گرفتند.دعوت به مبارزه از جانب حجر الشر آغاز شد ودر حالى كه آن دو با نيزه هاى خود مشغول مبارزه بودند مردى از سپاه معاويه به نام خزيمه به كمك حجر بن يزيد شتافت ونيزه اى بر حجر بن عدى زد.در اين موقع گروهى از ياران حجر بر خزيمه حمله بردند و او را كشتند، ولى حجر بن يزيد پا به فرار نهاد واز ميدان بيرون رفت. (12)
3- حمله «عبد الله بن بديل» بر ميسره سپاه شام
عبد الله بن بديل خزاعى از فرماندهان بلند پايه سپاه امام -عليه السلام به شمار مىرفت.او صحابى جليل القدر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم ودر طهارت نفس وشجاعت وحماسه آفرينى، پس ازمالك اشتر، زبانزد بود.
فرماندهى جناح راستسپاه با وى بود وجناح چپ را عبد الله بن عباس فرماندهى مىكرد. قاريان عراق پيرامون عمار ياسر وقيس بن سعد وعبد الله بن بديل گرد آمده بودند. (13)
عبد الله پيش از آغاز حمله رو به ياران خود كرد وگفت:معاويه مقامى را ادعا كرده كه از آن او نيست وبا صاحبان حقيقى مقام به نزاع برخاسته وبا منطق باطل به نبرد حق آمده است.وى با اعراب (باديه نشينان) واحزاب گوناگون به حمله پرداخته وگمراهى را براى آنان زيبا جلوه داده است. تاا نجا كه گفت:
«و انتم والله على نور من ربكم و برهان مبين. قاتلوا الطغاة الجفاة و لا تخشوهم، و كيف تخشونهم و في ايديكم كتاب من ربكم ظاهر مبرور... وقد قاتلتهم مع النبي و الله ما هم في هذه بازكى و لا اتقى ولا ابر. قوموا الى عدو الله و عدوكم». (14)
شما،به خدا سوگند، در پوشش نورى از خدا ودليلى روشن هستيد. با اين اوباش جفاكار نبرد كنيد و از آنان نترسيد.چگونه بترسيد، حال آنكه در دستشما كتابى از خداست كه روشن وپذيرفته شده است. شما همراه پيامبر با آنان نبرد كردهايد وبه خدا سوگند كه اكنون پاكيزه تر ونيكوكارتر از آن زمان نيستند. برخيزيد وبراى نبرد با دشمن خدا ودشمن خود حركت كنيد.
او در حالى كه فرماندهى ميمنه را بر عهده داشت، دو زره بر تن كرد ودو شمشير برداشت(در هر دستشمشيرى) وحمله را آغاز كرد ودر حمله نخستسپاه معاويه رااز سر راه خود برداشت ولشكر حبيب بن مسلمه فرمانده ميسره سپاه شام را شكست داد.تمام همت او اين بود كه خود را به خيمه معاويه برساند واين ام الفساد را ازميان بردارد.نگهبانان معاويه، كه پيمان مرگ با او بسته بودند وبه صورت پنج صف يا به عبارت ديگر به صورت پنج ديوار گردا گرد او را احاطه كرده بودند، مانع از پيشروى او شدند. ولى اين ديوارها چندان مشكلى ايجاد نكرد ويكى پس از ديگرى فرو ريخت.ولى با اينكه حملات عبد الله درخشان بود، پيش از آنكه خود را به خرگاه معاويه برساند از پاى درآمد وكشته شد. (15)
در اين مورد ابن جرير طبرى در «تاريخ» خود جريان را روشنتر از ابن مزاحم در «وقعه صفين» مىنويسد.
او چنين گزارش مىكند:عبد الله با ميسره سپاه دشمن در حال نبرد بود ومالك اشتر نيز به سوى ميمنه حمله مىبرد.مالك، در حالى كه در پوششى از آهن فرو رفته بود، يك صفحه فلزى يمنى در دست داشت كه چون آن را فرود مىآورد تصور مىرفت كه آب از آن ريزان است ووقتى آن را بالا مىبرد شعاع آن ديدگان را خيره مىساخت. او درحملات خود ميمنه را تار ومار كرد وبه نقطه اى رسيد كه عبدالله بن بديل با گروهى از قراء، كه شمار آنان از سيصد نفر (16) تجاوز نمىكرد، به آن نقطه رسيده بودند.وى ياران عبدالله را به صورت مردگانى يافت كه به زمين چسبيدهاند. مالك دشمن را از اطراف آنان دور كرد وآنان بامشاهده اشتر خوشحال شدند و فورا از احوال امام پرسيدند وچون پاسخ شنيدند كه آن حضرت سالم است ودر ميسره سپاه خود مىجنگد سپاس خدا را بجا آوردند.
در اين حال عبدالله با افراد كم خود اصرار مىورزيد كه به پيش رود وپس از كشتن نگهبانان معاويه برخود او دستيابد. ولى اشتر به او پيام داد كه پيشروى نكند ودر نقطه اى كه هست توقف نمايد و از خود دفاع كند. (17) ولى او تصور مىكرد كه با يك حمله برق آسا مىتواند صف نگهبانان را متلاشى كند وبر معاويه دستيابد. از اين جهتبه پيشروى خود ادامه داد ودر حاليكه در هر دستى شمشيرى داشتبا ياران خود حمله را آغاز كرد وهر كسى را كه پيش مىآمد با يك ضربه از پاى در مىآورد وآن قدر پيش رفت كه معاويه ناچار شد جايگاه خود را عوض كند. (18)
از شگفتيهاى حمله عبد الله اين بود كه وى به هنگام كارزار بانگهبانان شعار «يا لثارات عثمان» سر مىداد ومقصود او برادرى بود كه از وى در اين نبرد كشته شده بود، ولى دشمن از آن برداشت ديگرى داشت ودر شگفت فرو رفته بود كه چگونه عبدالله مردم را بر اخذ انتقام خون عثمان دعوت مىكند!
سرانجام كار به جايى رسيد كه معاويه جدا بر جان خود ترسيد وكرارا به فرمانده ميمنه سپاه خود حبيب بن مسلمه پيغام داد كه به داد او برسد. ولى كوششهاى حبيب جايى نرسيد وعبدالله را از تعقيب هدف باز نداشت. او فاصله چندانى با خرگاه معاويه نداشت.معاويه چاره اى جز اين نديد كه به نگهبانان دستور دهد كه با پرتاب سنگ به جنگ او بروند.اين تاكتيك مؤثر واقع شد ونگهبانان با پرتاب سنگ عبدالله را كه افراد كمى در اطراف او بودند از پاى در آوردند واو با بدن مجروح به روى زمين افتاد. (19)
در اين هنگام معاويه، كه از خطرى قطعى جان به سلامتبرده بود واز شادى در پوست نمىگنجيد، بر بالاى جسد او حاضر شد. مردى به نام عبداللهبن عامر، كه از نزديكان معاويه بود، عمامه خود را بر صورت عبدالله افكند وبر او رحمت فرستاد. معاويه اصرار ورزيد كه صورت او را باز كند ولى او ابا ورزيد، زيرا در گذشته با او دوستى داشت. معاويه با دادن قولى كه او را مثله نخواهد كرد موفق شد كه صورت فرمانده شجاع امام را ببيند. وقتى ديده معاويه بر چهره عبدالله افتاد گفت:
«هذا و الله كبش القوم. ورب الكعبة اللهم اظفرني بالاشتر النخعي و الاشعث الكندي». (19) به خدا سوگند، او بزرگ اين جمعيت است. خدايا مرا بر دو قهرمان ديگر، اشتر نخعى واشعث كندى، پيروز گردان.
آن گاه در وصف قهرمانى وشجاعت كم نظير عبدالله به اشعار عدى بن حاتم تمثل جست كه نخستين بيت آن اين است:
اخ الحرب ان عضتبه الحرب عضها وان شمرت عن ساقيها الحرب شمرا (20)
مرد جنگجو كسى است كه اگر جنگ به او دندان نشان دهد او نيز چنان كند واگر آستين بالا زند او نيز آستين بالا زند.
ادامه نبرد تا ليلة الهرير
نبرد واقعى ميان پيروان امامعليه السلام وهواداران معاويه از آغاز ماه صفر سال سى وهشت آغاز شد وتا نيمروز سيزدهم آن ماه (21) ادامه داشت. وقايع نگاران شب نيمه آن ماه را «ليلةالهرير» مىنامند.«هرير» در لغت عرب به زوزه سگ مىگويند، زيرا سپاه معاويه در آن شب در زير ضربات سپاه امام -عليه السلام همچون سگ زوزه مىكشيد ونزديك بود كه بساط حكومت معاويه وامويان برچيده شود كه ناگهان عمروعاص، از طريق خدعه وفريب وايجاد اختلاف در ميان سپاهيان امام، نبرد خونين وسرنوشتساز را متوقف ساخت وسرانجام در روز جمعه هفدهم ماه جريان به «حكميت» كشيد واعلام آتش بس موقتشد.
مورخان حوادث صفين را تا روز دهم به ترتيب نوشته اند (22) ، ولى از آن به بعد نقل حوادث حالت زنجيره اى خود را از دست داده است ووقايع نگار بايد با شم تاريخ شناسى خود به حوادث ترتيب دهد. ما نيز وقايع اين چند روز را تا نيمه روز ليلةالهرير به گونه اى مىنگاريم.
حوادث روز دهم
آفتاب روز دهم صفر سينه افق را شكافت ونور خود را بر دشت صفين كه به صورت گردابى از خون درآمده بود افشاند. عاشقان شهادت وشيفتگان امام -عليه السلام، يعنى قبيله ربيعه در گرداگرد وجود او حلقه زده واو را همچون مردمك چشم احاطه كرده بودند.
يك نفر از فرماندهان آنان برخاست وگفت:«من يبايع نفسه على الموت و يشري نفسه لله؟» يعنى: كيست كه با مرگ دستبيعت دهد وجان خود را براى خدا بفروشد؟در اين موقع هفت هزار نفر برخاستند وبه نحو ياد شده با فرمانده خود بيعت كردند و افزودند كه چندان پيش بروند تا وارد خرگاه معاويه شوند وبه پشتسر نگاه نكنند.
در شيفتگى آنان همين بس كه يكى از آنان برخاست وگفت:«ليس لكم عذر في العرب ان اصيب علي فيكم، ومنكم رجل حي». يعنى: هرگز در پيشگاه مردم عرب معذور نيستيد اگر يك نفر از شما زنده باشد وعلى -عليه السلام آسيب ببيند.
وقتى معاويه رشادت وحماسه آفرينى «ربيعه» را ديد بى اختيار زبان به تحسين آنان گشود وشعر زير را سرود:
اذا قلت قدولت ربيعة اقبلت كتائب منهم كالجبال تجالد
اگر بگويى كه قبيله ربيعه پشتبه ميدان كرد، ناگهان گروههاى فشرده اى از آنان همچون كوه به نبرد مىپردازند. (23)
ترميم جبهه ميمنه
در برابر پايمردى ربيعه، قبيله مضر چندان از خود وفادارى نشان ندادند وجناح ميمنهسپاه امام -عليه السلام به سبب كشته شدن عبدالله بن بديل فرمانده آن وفرار افراد قبيلهمضر از ميدان، دچار شكستشد، به نحوى كه سربازان آن جناح به قلب لشكر كه فرماندهى آن با امام -عليه السلام بود پيوستند.امام،براى ترميم وضع ميمنه، سهل بن حنيف را به فرماندهى آن گمارد، ولى هجوم سيل آساى سپاه شام به فرماندهى حبيب بن مسلمه به فرمانده جديد ميمنه مهلت نداد كه به وضع موجود سر وسامانى بخشد. امام -عليه السلام چون از نااستوارى قبيله مضر در ميمنه آگاه شد فورا مالك را به حضور طلبيد وبه او فرمان داد كه به اين گروه كه انضباط اسلامى را از دست دادهاند بگويد:«اين فراركم من الموت الذي لن تعجزوه الى الحياة التي لا تبقىلكم؟» يعنى: چرا از مرگى كه توانايى مقابله با آن را نداريد به زندگى ناپدار فرار مىكنيد؟
مالك در برابر ميمنه شكستخورده قرار گرفت وضمن ابلاغ پيام امام -عليه السلام، طى سخنانى بسيار مهيج چنين گفت:
«فان الفرار فيه سلب العز و الغلبة على الفيء و ذل الحياة و الممات وعار الدنيا والآخرة و سخط الله و اليم عقابه».
فرار از ميدان جهاد مايه بر باد رفتن عزت واز دست دادن بيت المال وذلت در حيات وممات وننگ دنياوآخرت وفرا گيرى خشم خداوعذاب دردناك اوست.
آن گاه افزود:دندانها را محكم بر هم بفشاريد وبا سرهاى خود به استقبال دشمن بشتابيد. اين را گفت وميمنه را سامان بخشيد وخود آغاز به حمله كرد وميسره سپاه معاويه را كه رو در روى ميمنه سپاه امام -عليه السلام قرار داشتبه عقب راند تا آنجا كه به قلب سپاه معاويه پيوست. (24)
انسجام ميمنه پس از شكست مايهخوشحالى امام -عليه السلام شد. از اين جهت، رو به آنان آورد وفرمود:
«فالآن فاصبروا انزلت عليكم السكينة و ثبتكم الله باليقين و ليعلم المهزم بانه مسخط لربه وموبق نفسه.و في الفرار موجدة الله عليه و الذل اللازم او العار الباقي». (25)
الآن صابر وبردبار باشيد كه ثبات وآرامش بر شما از جانب خدا فرود آمد وشما را با يقين استوار ساخت. وافراد شكستخورده(نااستوار در ميدان نبرد) بدانند كه خود را در معرض خشم الهى وبلا قرار دادهاند. ودر فرار از جهاد خشم خدا وذلت پيوسته است.
خود مىكشى وخود تعزيه مىدارى!
مآرب شهرى است كه در شمال شرقى صنعا قرار دارد وبه جهتسد عظيم آن كه در بين سالهاى 542 تا 570 منهدم شد اشتهار كامل دارد. قبايل يمن به بركت اين سد به تمدن پيشرفته اى دستيافته و از كشاورزى عظيمى برخوردار بودند. انهدام سد در اثر سيل معروف «عرم» موجب پراكندگى آنان در ديگر نقاط شبه جزيره گرديد وقسمت اعظم آنان در شام واردن وفلسطين وعراق متفرق شدند، ولى در عين تفرق، انتساب خود را به قبايلشان كاملا حفظ كردند. ازا ين جهت مىبينيم تيره هايى از قبيله «ازد» و«مضر» و«كنده» و«قضاعه» و«ربيعه» در عراق وتيره هايى از همان قبايل در شام واردن وفلسطين مىزيستند.
سياست امام -عليه السلام درتنظيم سپاه اين بود كه افراد هر قبيله اى كه در عراق زندگى مىكردند رو در روى افراد ديگر همان قبيله قرار گيرند كه در غير عراق مىزيستند، زيرا اين تقابل مىتوانست انعطاف آفرين باشد واز خونريزى شديد جلوگيرى كند. (26)
روزى يكى از سران «خثعم» شام به نام عبد الله درخواست ملاقات با رئيس خثعم عراق كرد وپس از اندكى ملاقات تحقق پذيرفت. فرد شامى درخواست كرد كه هر دو تيرهقبيله خثعم از قتال دستبردارند ودر انتظار آينده بنشينند تا هر كدام از طرفين نبرد پيروز شد از او تبعيت كنند. ولى مذاكره اين دو رئيس سودى نبخشيد،زيرا فرد عراقى به هيچ وجه تن به اين پيشنهاد نداد وحاضر نشد دست از امام -عليه السلام بردارد. لذا جنگ تن به تن ميان افراد دو تيره آغاز شد.وهب بن مسعود خثعمى عراقى، همتاى خود از شاميان را از پاى درآورد ومتقابلا يك نفر از خثعم شام بر رئيس خثعميان عراق حمله برد وابوكعب را از پاى در آورد ولى بلافاصله پس از قتل شروع به گريستن بر مقتول كرد وگفت: من تو را به سبب اطاعت ازمعاويه كشتم،درحالى كه تو بستگى نزديكترى با من داشتى وپيش از آنان تو را دوست مىداشتم. به خدا سوگند كه نمىدانم چه بگويم، جز اينكه شيطان ما را گمراه كرده وقريش ما را آلت دستخود قرار داده است. اين نبرد تن به تن ميان تيره هاى يك قبيله با گذاردن هشتاد كشته از دو طرف خاتمه يافت. (27)
تاريخ تكرار مىشود
اين حادثه در نوع خود بى نظير نيست، بلكه كم وبيش در جنگ صفين نظايرى دارد كه برخى را ياد آور مىشويم:
1- نعيم بن صهيب بجلى از عراق كشته شد. پسر عموى اونعيم بن حارث بجلى، كه در ارتش شام بود، بر معاويه اصرار ورزيد كه بايد جسد پسر عموى خود را بپوشاند.وى اجازه نداد وبهانه آورد كه عثمان از ترس اين گروه شبانه به خاك سپرده شد. ولى بجلى شامى گفت:يا بايد اين كار انجام گيرد يا تو را ترك مىگويم وبه على مىپيوندم. سرانجام معاويه به او اجازه داد كه جنازه پسر عموى خود رابه خاك بسپارد. (28)
2- دو تيره از قبيه ازد رو در روى يك ديگر قرار گرفتند. يكى ازسران دو قبيله گفت: از بلاهاى بزرگ اين است كه دو تيره از يك قبيله رودر روى هم قرار گرفتهاند وبه خدا سوگند، ما با اين جنگ جز اينكه به دستخود دستها وپاهاى خويش را قطع كنيم كارى صورت نمىدهيم.اگر اين كار را نكنيم پيشوا وقبيله خود را كمك نكرده ايم واگر انجام بدهيم عزت خود را بر باد داده وآتش زندگى خود را خاموش ساخته ايم. (29)
3- مبارزى از شاميان گام به ميدان نهاد ومبارز طلبيد. مردى از عراق به ميدان او آمد وضربات شديد ميان آن دو رد وبدل شد. سرانجام عراقى دستبر گردن شامى افكند و او را محكم بر زمين كوبيد وبه روى سينه اونشست.وقتى كلاهخود ونقاب را از چهره شامى كنار زد ناگهان ديد كه برادرتنى اوست! او از ياران امام -عليه السلام درخواست كرد كه امام تكليف او را روشن ساز د و امام -عليه السلام دستور داد كه وى را رها سازد و او چنين كرد.مع الوصف، آن فرد مجددا به سپاه معاويه پيوست. (30)
4- مردى از سپاه معاويه به نام سويد گام به ميدان نهاد ومبارز طلبيد.رزمنده اى از سپاه امام -عليه السلام به نام قيس به ميدان او آمد. وقتى به هم رسيدند يكديگر را شناختند وهر كدام ديگرى را به پيشواى خود دعوت كرد. مرد عراقى مراتب ايمان خود را به امام -عليه السلام به پسر عموى خود بيان كرد وگفت: به خدايى كه جز او خدايى نيست، اگر بتوانم با اين شمشير آنچنان بر اين خيمه سفيد( خيمه معاويه) مىزنم كه اثرى از صاحب آن نماند. (31)
شمر بن ذى الجوشن در ركاب امام (ع)
از شگفتيهاى روزگار(كه شگفتيهاى آن پايان ندارد) اين است كه شمر در نبرد صفين به امام -عليه السلام اخلاص مىورزيد ودر نبرد با يك شامى به نام ادهم ضربتسختى بر پيشانى او وارد آمد كه استخوان آن را شكست.او نيز به تلافى برخاست وضربه شمشيرى بر مبارز شامى وارد كرد كه مؤثر واقع نشد.شمر براى تجديد قوا به خيمه خود بازگشت وآبى نوشيد ونيزهاى بر دست گرفت وبه ميدان بازگشت ومشاهده كرد كه هماورد شامى او پا برجا ايستاده است.او به مرد شامى مهلت نداد ونيزه خود را آنچنان بر او كوفت كه او را از اسب به زمين افكند واگر شاميان به دادش نرسيده بودند كار او را يكسره كرده بود. آن گاه شمر گفت:اين نيزه در مقابل آن ضربت. (32)
فرهنگ افتخار به شهادت
افتخار به شهادت وعشق به لقاء الله در افراد با ايمان ومعتقد به سراى ديگر كه براى اهداف مقدس مىجنگند، فرهنگى است كه در ميان ديگر ملتها وجود ندارد.عشق به شهادت بزرگترين محرك وعامل قيام وجهاد است. شهيد، با اين عقيده، زندگى ناچيز چند روزه را به زندگى ابدى تبديل مىكند ودر راه آن دست از پا نمىشناسد.
در يكى از روزهاى نبرد صفين،قهرمان نيرومندى از قبيله بنى اسد از سپاه شام گام به ميدان نهاد ومبارز طلبيد. سربازان عراقى با ديدن اين قهرمان عقب كشيدند ولى ناگهان پيرمردى به نام مقطع عامرى برخاست تا به ميدان قهرمان اسدى برود. امام -عليه السلام متوجه شد واو را از رفتن به ميدان مانع گرديد. نعره هاى هل من مبارز قهرمان اسدى گوشها را كر مىكرد ودر هر بار، آن پير عاشق شهادت براى مقابله برمىخاست ولى امام او را نهى مىكرد. سرانجام پيرمرد عرض كرد:اماما، رخصتبده كه در اين نبرد شركت كنم تاكشته شوم وبه سوى بهشتبشتابم يا او را بكشم وشر او را از سر تو كوتاه سازم. امام -عليه السلام اين بار اجازه داد ودر حق او دعا كرد.
حملات دليرانه وعاشقانه اين پير آنچنان رعبى در دل قهرمان شامى افكند كه چاره اى جز فرار نديد وآن قدر دور شد تا خود را به خرگاه معاويه رسانيد ولى آن پير او را تا آن نقطه هم تعقيب كرد وچون دستبر او نيافتبه جايگاه نخستخود بازگشت.
پس از آنكه على -عليه السلام به شهادت رسيد ومردم با معاويه بيعت كردند، معاويه از مقطع عامرى سراغ گرفت و او را طلبيد.مقطع در حالى كه دوران پيرى وفرتوتى را مىگذراند بر معاويه وارد شد.
معاويه:برادر، اگر در اين حالتبر من وارد نشده بودى هرگز از دست من خلاص نمىشدى.
عامرى: تو را به خدا سوگند مىدهم مرا بكش و از اين زندگى ذلتبار نجات بخش وبه لقاء خدا نزديك ساز.
معاويه: هرگز تو را نمىكشم وبه تو نياز دارم.
عامرى:نياز تو چيست؟
معاويه: حاجتم اين است كه با تو برادر شوم.
عامرى:من از تو در گذشته براى خدا جدا شدم وبه همين حالتباقى هستم تا خدا در روز رستاخيز ما را گرد آورد ودر باره من وتو داورى كند.
معاويه: دخترت را در عقد من در آور.
عامرى: من درخواست آسانتر از آن را رد كردم، چه رسد به اين درخواست.
معاويه:صله اى از من بپذير.
عامرى: مرا نيازى به صله تو نيست. (33)
يك تاكتيك نظامى
در روز دهم ويا پس از آن،آن گاه كه درگيرى شديدى ميان سوار كاران عراق با سواره نظام شام رخ داد، هزار نفر از سپاه امام -عليه السلام به محاصره شاميان درآمدند ورابطه آنان با محور اصلى سپاه قطع شد. در اين موقع، امام -عليه السلام با صداى بلند فرمود:آيا كسى نيست كه رضاى خدا را بخرد ودنياى خود را در مقابل آخرت بفروشد؟مردى به نام عبد العزيز، درحالى كه بر اسب شبرنگى سوار شده ودر آهن فرو رفته بود وجز ديدگان او چيزى از بدن او پيدانبود، به نزد امام -عليه السلام آمد وگفت: امر بفرما كه هرچه فرمان دهى انجام خواهم داد. امام او را دعا كرد وگفت: بر سپاه شام حمله كن وخود را با ياران محاصره شده برسان وچون به آنان نزديك شدى بگو كه اميرمؤمنان به شما سلام مىرساند و مىخواهد كه شما از آن سو تكبير بگوييد وما نيز از اين سو تكبيرمى گوييم وشما از آن سو وما از اين سو حمله مىكنيم تا حلقه محاصره را بشكنيم وشما را آزاد سازيم.
مامور امام -عليه السلام مردانه بر سپاه شام حمله كرد وخود را به ياران محاصره شده رساند وپيام امام را ابلاغ كرد. آنان از شنيدن پيام امامعليه السلام خوشحال شدند وآن گاه تكبير وتهليل ونبرد از دو سو آغاز گرديد وحلقه محاصره در هم شكست ومحاصره شدگان به مركز سپاه امام -عليه السلام پيوستند.شاميان با دادن هشتصد كشته عقب نشستند وآتش جنگ به طور موقت فروكش كرد. (34)
فزونى تحركات سياسى در گرماگرم نبرد
كارشناسان امور نظامى از آغاز حمله عمومى سپاه على -عليه السلام پيروزى را از آن امام مىدانستند، زيرا با چشمان خود مىديدند كه هر روز وضع جنگ به نفع آن حضرت تغيير مىيابد وسپاه معاويه را انهدام ومرگ تهديد مىكند. اين پيروزى ناشى از عواملى بود كه به برخى از آنها اشاره مىشود:
1- رهبرى داهيانه وشايسته فرمانده كل قوا، يعنى حضرت على -عليه السلام. به سبب همين قيادت نظامى صحيح بود كه سپاه معاويه تقريبا دو برابر سپاه امام -عليه السلام كشته داد. (در پايان نقل حوادث جنگ صفين آمار كشتگان طرفين را خواهيم نگاشت).
2- شجاعتبى نظير امام -عليه السلام كه چشم جهان تاكنون مانند آن را نديده است. به تعبير يكى از دشمنان آن حضرت، على -عليه السلام باهيچ قهرمانى روبرو نشد مگر اينكه زمين را با خون او سيراب كرد.در پرتو اين دلاورى، شر رزم آوران بزرگى از پيش پاى سپاه عراق برداشته شد ورعب شديدى در جان دشمن نشست وغالبافرار را بر قرار برگزيدند.
3- ايمان وعقيده راسخ سپاه امام -عليه السلام به فضيلت وتقوى وخلافت وامامتبر حق آن حضرت. آنان كه تنصيص الهى را ملاك پيشوايى مىدانستند وآنان كه انتخاب مهاجران وانصار را معيار خلافت مىانگاشتند، همگى، براى نبرد حق با باطل ومبارزه اهل عدل با اهل بغى، به زير پرچم امام -عليه السلام گرد آمده بودند.درحالى كه وضع سپاه معاويه به صورت ديگر بود.اگر گروهى به عنوان خونخواهى خليفه مظلوم در پى معاويه به راه افتاده بودند وبراى او شمشير مىزدند، گروه بى شمارى با اغراض مادى واميال دنيوى دور او را گرفته بودند وبرخى ديگر نيز به سبب عداوت ديرينه با امام -عليه السلام به اين راه آمده بودند واين حقيقت از هيچ تاريخنگارى پنهان نيست.
4- وجود چهره هاى معروف ومحبوب امت اسلامى در سپاه امام -عليه السلام ; اشخاصى كه در بدر واحد وحنين در ركاب پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به جهاد پرداخته بودند وپيامبر بر صداقت وپاكى آنان شهادت داده بود. از ميان آنان مىتوان عمار ياسر وابو ايوب انصارى وقيس بن سعد وحجر بن عدى وعبد الله بن بديل و... را نام برد كه شك وترديد ويرانگرى در دل بسيارى از سربازان بى غرض ولى ساده دل از سپاه معاويه انداخته بود.
اين عوامل وعواملى ديگر سبب شد كه معاويه وعقل منفصل او، عمروعاص، شكستخود را قطعى ببينند وبراى جلوگيرى از آن دستبه تلاشهاى مرموزانه بزنند تا چرخ پيروزى نظامى سپاه امام -عليه السلام را به گونه اى متوقف سازند، از جمله اين تلاشها، مكاتبه با سران سپاه على -عليه السلام وجلب علاقه آنان به خود وايجاد تفرقه وپراكندگى در سپاه آن حضرت بود.
1- وفادارترين قبايل به امام -عليه السلام در نبرد صفين قبيله ربيعه بود.اگر از قبيله مضر نااستوارى مشاهده شد، ولى ربيعه مانند كوه پا برجا بود. وقتى چشم امام -عليه السلام به پرچمهاى آنان افتاد پرسيد كه اين پرچمها ازا ن كيست.گفتند: از آن ربيعه است.فرمود:«هي رايات الله. عصم الله اهلها و صبرهم وثبت اقدامهم». (35) يعنى:اينها پرچمهاى خداست. خدا صاحبان آنها را حفظ كند وبه آنان استوارى بخشد وپابرجايشان بدارد.
به امام -عليه السلام گزارش رسيد كه يكى از سران اين قبيله به نام خالد بن معمر با معاويه سر وسرى پيدا كرده ونامه يا نامه هايى ميان آن دو رد وبدل شده است. امام -عليه السلام فورا وى وبزرگان ربيعه را احضار كرد وبه آنان فرمود:شما، اى قبيلهربيعه، ياران ولبيك گويان نداى من هستيد. به من گزارش رسيده كه يكى از ياران شما با معاويه نامه نگارى داشته است. آن گاه رو به خالد كرد وگفت:اگر آنچه از تو به من رسيده است راستباشد من تو را مىبخشم وامان مىدهم، مشروط بر اينكه به عراق وحجاز يا به هرجا كه در قلمرو قدرت معاويه نيستبروى ودر آنجا زندگى كنى.واگر آنچه كه در باره تو گفته شد دروغ است، دلهاى داغ ما را با سوگندهاى اطمينان زاى خود خنك كن. او در همان مجلس سوگند ياد كرد كه هرگز چنين نبوده است.ياران او گفتند كه اگر اين نسبت راستباشد او را مىكشند،ومردى ازا ن ميان به نام زياد بن حفصه به امام -عليه السلام گفت:از خالد به گرفتن سوگندها كسب وثوق كن كه به تو خيانت نكند. (36)
قرائن گواهى مىدهد كه وى جزو ستون پنجم معاويه در سپاه امام -عليه السلام بود ودر مواقع پيروزى وحتى در لحظاتى كه نزديك بود برخود معاويه دستيابند واو را در خيمه اش دستگير كنند فرمان عقب نشينى مىداد وسپس كار خود را توجيه مىكرد. به نمونه اى در اين زمينه اشاره مىشود.
قبيله ربيعه بخش ميسره سپاه امام -عليه السلام راتشكيل مىداد وفرماندهى آن با عبد الله بن عباس بود. ميسره سپاه امام -عليه السلام در مقابل ميمنه سپاه شام قرار داشت كه آن را متنفذترين شخصيتشامى به نام ذو الكلاع حميرى وعبيد الله بن عمر رهبرى مىكردند. قبيلهحمير به فرماندهى ذو الكلاع وعبيدالله سواره وپياده حمله شديدى بر ميسره سپاه امام -عليه السلام آوردند ولى كارى از پيش نبردند. در حمله دوم عبيدالله بن عمر در پيشاپيش سپاه ايستاد ورو به مردم شام كرد وگفت: اين طايفه از مردم عراق عثمان را كشتهاند.اگر آنان را شكست دهيد انتقام خود را گرفتهايد وعلى را نابود كردهايد.در اين حمله نيز افراد ربيعه، با ثبات خاصى، از خود دفاع كردند وجز افراد ناتوان كسى گام به عقب ننهاد.
تيزبينانى از سپاه امام -عليه السلام نظر دادند كه وقتى خالد عقب نشينى گروهى از سربازان را ديد او نيز به همراه آنان عقب نشينى كرد وخواست ازاين طريق ثابت قدمان از سپاه امام را به عقب نشينى وادار كند، ولى چون ثبات آنان را مشاهده كرد فورا به سوى آنان برگشت وبه توجيه عمل خود پرداخت وگفت:هدف از انصراف اين بود كه فراريان را به سوى شما بازگردانم. (37)
ابن ابى الحديد مىنويسد:
مورخان اسلامى مانند كلبى وواقدى اتفاق نظر دارند كه او درحمله دوم عمدا فرمان عقب نشينى را صادر كرد تا سپاه امام را در ميسره دچار شكست كند، زيرا معاويه به وى قول داده بود كه اگر بر سپاه امام پيروز شود تا وقتى خالد زنده است فرمانروايى خراسان با او باشد. (38)
ابن مزاحم نيز آورده است:
معاويه به خالد پيام داده بود كه اگر در اين نبرد پيروز شود فرمانروايى خراسان، از آن اوست. خالد فريب معاويه را خورد ولى به آرزوى خود نرسيد، زيرا وقتى معاويه زمام امور را به دست گرفت او را به عنوان والى به خراسان گسيل داشت ولى خالد پيش از آنكه به محلماموريتخود برسد در نيمه راه هلاك شد. (39)
سپاه شام به وجود عبيد الله بن عمر افتخار مىكرد ومىگفت:پاكيزه، فرزند پاكيزه با ماست! وعراقيان به وجود محمد بن ابى بكر افتخار مىكردند واو را طيب بن الطيب مىناميدند.
بارى، سرانجام نبرد شديد ميان حمير از سپاه شام وربيعه از سپاه امامعليه السلام به كشته شدن تعداد زيادى از طرفين منجر گرديد وكمترين ضايعه آن اين بود:پانصد نفر از سپاه امامعليه السلام، در حالى كه تا دندان غرق سلاح بودند وجز چشمانشان چيزى از بدن آنان نمايان نبود، گام به ميدان نهادند وبه همين كم وكيف از سپاه معاويه به مقابله با آنان برخاستند. پس از نبردى شديد ميان اين دو گردان، احدى از طرفين به پايگاه خود باز نگشت وهمگى كشته شدند.
در هنگام فاصله گيرى دو سپاه، تلى از جمجمهها پديد آمد كه به آن «تل الجماجم» مىگفتند ودر همين نبرد بود كه ذو الكلاع، بزرگترين پشتيبان معاويه وآماده كننده قبيله حمير براى دفاع از جان او، به دست مردى به نام خندف كشته شد وتزلزل عجيبى در ميان حميريان پديد آمد. (40)
2- عبيد الله بن عمر در شديدترين لحظات جنگ، به منظور شيطنت وايجاد اختلاف، كسى را به نزد حضرت مجتبى -عليه السلام فرستاد و از وى درخواست ملاقات كرد. فرزند امام -عليه السلام به اذن آن حضرت با او ملاقات كرد.در ضمن مذاكره، عبيد الله به امام مجتبى گفت:پدر تو در گذشته ودر حال خون قريش را ريخته است. آيا تو آمادهاى كه جانشين او باشى وتو را خليفه مسلمين معرفى كنيم؟ فرزند امام به تندى دست رد بر سينه او زد وآن گاه از طريق علم مامتسرانجام نكبتبار عبيدالله را به او خبر داد وگفت: امروز يا فردا تو را كشته مىبينم. آگاه باش كه شيطان كار زشت تو را در نظرت زيبا جلوه داده است. راوى مىگويد:وى همان روز يا روز بعد با هنگ چهار هزار نفرى سبز پوش خود به ميدان آمد ودر همان روز به دست هانى بن خطاب از قبيله همدان به هلاكت رسيد. (41)
3- معاويه برادر خود عتبة بن ابى سفيان را، كه مرد فصيح وزبان آورى بود، به حضور طلبيد وبه او گفت:با اشعثبن قيس ملاقات كن و او را به صلح وسازش دعوت نما. او به سوى سپاه امام -عليه السلام آمد وبا صداى بلند فرزند قيس را طلبيد. به اشعثخبر دادند كه مردى از سپاه معاويه با تو قصد ملاقات دارد.گفت نام او را بپرسيد. وقتى خبر آوردند كه او عتبه فرزند ابى سفيان است گفت:او جوان خوشگذرانى است كه بايد با او ملاقات كرد. به هنگام ملاقات عتبه به اشعث چنين گفت:
اگر بنا بود معاويه با كسى غير از على ملاقات كند با تو ملاقات مىكرد، چه تو در راس مردم عراق وبزرگ يمنيان هستى وداماد عثمان واستاندار او بودى.تو خود را با ديگر فرماندهان سپاه على قياس مكن، زيرا اشتر كسى است كه عثمان را كشته و عدى بن حاتم مردم را به قتل او تحريك كرده وسعيد بن قيس همان است كه على ديه او را برگردن گرفته است وشريح و زحر بن قيس جز هواى نفس چيزى نمىشناسند. تو به عنوان نمك شناسى از اهل عراق دفاع كردى واز روى تعصب با شاميان جنگيدى، به خدا سوگند، مىدانيد كه كار ما وشما به كجا انجاميده است. نمى گويم على را ترك كن ومعاويه را يارى كن، ما تو را به ماندن كه صلاح تو وما در آن است دعوت مىكنيم.
تاريخ مدعى است كه اشعث در نهان سر وسرى با معاويه داشته ومترصد فرصتبوده كه مسير جنگ را به نفع او تغيير دهد.
او در آغاز پاسخ خود، از امام -عليه السلام ستايش كرد وسخنان عتبه را يك به يك رد كرد، ولى در پايان تلويحا موافقتخود را براى پايان دادن به جنگ اعلام نمود وگفت: شما به ماندن وزندگى كردن نيازمندتر از ما نيستيد. من در اين امر مىانديشم ونظر خود را به خواستخدا اعلام مىدارم.
وقتى عتبه به سوى معاويه بازگشت واو را از ماوقع آگاه كرد، معاويه خوشحال شد وگفت:وى علاقه خود را به صلح اعلام كرده است. (42)
4- معاويه به عمروعاص گفت:شخصيتسرشناس پس ازعلى، ابن عباس است. او اگر سخن بگويد على با آن مخالفت نمىكند.هرچه زودتر چارهاى بينديش كه جنگ هستى ما را از بين برد. ما هرگز به عراق نمىرسيم مگر اينكه مردم شام نابود شوند.
عمروعاص گفت: ابن عباس فريب نمىخورد.اگر بتوان او را فريب داد، على را نيز مىتوان، اصرار معاويه سبب شد كه عمروعاص نامهاى به ابن عباس بنويسد ودر پايان نامه شعرى نيز ضميمه آن سازد. وقتى عمرو نامه وسروده خود را به معاويه نشان داد، معاويه گفت:«لا ارى كتابك على رقة شعرك». يعنى:هرگز نامه تو به پايه زلالى شعر تو نيست!
پير خدعه وفريب در آن نامه ودر ضمن اشعارش، عباس وآل او را ستوده واز مالك نكوهش كرده وسرانجام وعده داده بود كه اگر جنگ پايان پذيرد ابن عباس عضو شورايى خواهد بود كه به وسيله آن امير معين مىگردد. چون نامه به دست ابن عباس رسيد آن را به امام -عليه السلام نشان داد. آن حضرت فرمود:خدا فرزند عاص را بكشد; چه نامه فريبندهاى است. هرچه زودتر پاسخ آن را بنويس وشعر او را برادرت فضل كه شاعر توانايى است پاسخ بگويد.
ابن عباس در پاسخ نامه نوشت:
من مردى بى حياتر از تو در ميان عرب نديدم. دين خود را به بهاى كمى فروختى ودنيا را مانند گنهكاران بزرگ مىشمارى ورياكارانه زهد مىورزى.اگر مىخواهى خدا را راضى كنى نخست هواى حكومت مصر را از سر بيرون كن وبه خانه خود باز گرد... على ومعاويه يكسان نيستند، همچنان كه مردم عراق وشام نيز يكسان نيستند. من خدا را خواسته ام، تو ولايت مصر را. آن گاه اشعارى را كه برادر او فضل بر وزن اشعار عمرو سروده بود ضميمه نامه كرد ونامه را به امام -عليه السلام نشان داد. حضرت فرمود:اگر عاقل باشد، ديگر نامه تو را پاسخ نمىگويد.
وقتى نامه به دست عمرو رسيد آن را به معاويه نشان داد وگفت: تو مرا به نامه نگارى دعوت كردى. اما نه تو را سود بخشيد ونه مرا. معاويه گفت:قلب ابن عباس وعلى يكى است وهمگى فرزندان عبد المطلب هستند. (43)
5- هنگامى كه معاويه احساس كرد تحرك سربازان امام -عليه السلام بيشتر شده است ودايره محاصره تنگتر مىشود ونزديك است كه پايگاه شاميان سقوط كند، تصميم گرفت كه مستقيما به ابن عباس نامه بنويسد وياد آور شود كه اين جنگ اخگرى از عداوت بنى هاشم به بنى اميه است و او را از عواقب اين كار بترساند. در اين نامه ابن عباس را تطميع كرد وگفت:اگر مردم با تو بيعت كنند، ما به بيعتبا تو آمادهايم.
چون نامه به دست ابن عباس رسيد پاسخ مستدل ودندانشكنى به معاويه نوشت، به گونهاى كه معاويه از نوشتن نامه پشيمان شد وگفت:اين نتيجه كار خود من است. ديگر تا يك سال نامهاى به او نمىنويسم. (44)
عمار وفئه باغيه
خانواده ياسر از خانوادههاى اصيل اسلامى است كه در آغاز اسلام همگى به دعوت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم لبيك گفته ودر اين راه متحمل شكنجههاى شديد شدند وسرانجام ياسر وهمسرش سميه جان خود را در راه آيين توحيد ودر زير شكنجههاى ابوجهل وهمفكران او از دست دادند. عمار فرزند جوان آن دو در سايه شفاعت جوانان مكه وابراز انزجار صورى از آيين جديد نجات يافت.خداوند اين كار عمار را با آيه زير بى اشكال اعلام كرد وفرمود:
الا من اكره و قلبه مطمئن بالايمان .(نحل:106)
مگر آن كس كه (به گفتن سخن كفر) مجبور گردد، در حالى كه قلب او با ايمان آرام است.
وقتى داستان عمار واظهار كفر او به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم گزارش شد آن حضرت فرمود:نه، هرگز. عمار از سرتا پا سرشار از ايمان است وتوحيد با گوشت وخون او عجين شده است. در اين هنگام عمار فرا رسيد، در حالى كه به شدت اشك مىريخت. پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم اشكهاى او را پاك كرد وياد آور شد كه اگر بار ديگر نيز در چنين تنگنايى قرار گرفت اظهار برائت كند. (45)
اين تنها آيهاى نيست كه در باره اين صحابى جانباز فرود آمده، بلكه مفسران نزول دو آيه ديگر را نيز در باره او ياد آور شدهاند. (46) او پس از هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به مدينه، ملازم ركاب او شد ودر تمام غزوهها وبرخى از سريهها شركت جست.پس از درگذشت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم، با اينكه خلافت رسمى مورد رضايت او نبود، ولى تا آنجا كه همكارى با دستگاه خلافتبه نفع اسلام بود از يارى وهمكارى با آن دريغ نكرد.
نخستين گامى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم پس از ورود به مدينه برداشت، بناى مسجد بود.عمار در ساختن آن بيش از همه زحمت مىكشيد وبه تنهايى كار چند نفر را انجام مىداد. صداقت وتعهد او به اسلام سبب شده بود كه ديگران او را بيش از تواناييش به كار وادار كنند. روزى عمار شكايت آنان را به حضور پيامبر برد وگفت: اين گروه مرا كشتند.پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در آن هنگام كلام تاريخى خود را گفت كه در قلوب همه حاضران نشست، فرمود:
«انك لن تموت حتى تقتلك الفئة الباغية الناكبة عن الحق، يكون آخر زادك من الدنيا شربة لبن». (47)
تو نمىميرى تا وقتى كه گروه ستمگر ومنحرف از حق تو را بكشد. آخرين توشه تو از دنيا جرعهاى شير است.
اين سخن در ميان ياران پيامبر منتشر شد وسپس دهان به دهان انتقال يافت وعمار از همان روز در ميان مسلمانان مقام وموقعيتخاصى پيدا كرد، بالاخص كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم او را به مناسبتهايى مىستود.
در نبرد صفين انتشار خبر شركت عمار در سپاه امام -عليه السلام دلهاى فريب خوردگان سپاه معاويه را لرزاند وبرخى را بر آن داشت كه در اين مورد به تحقيق بپردازند.
سخنرانى عمار
عمار در هنگامى كه تصميم گرفت گام به ميدان نهد در ميان ياران امام -عليه السلام برخاست وسخن خود را چنين آغاز كرد:بندگان خدا، به نبرد قومى برخيزيد كه انتقام خون كسى را مىخواهند كه به خويش ستم كرد وبر خلاف كتاب خدا حكم نمود واو را گروه صالح، منكر تجاوز، آمر به معروف كشتند. ولى گروهى كه دنياى آنان در قتل او به خطر افتاد زبان به اعتراض گشودند وگفتند كه چرا او را كشتند.در پاسخ گفتيم كه به سبب كارهاى بدش كشته شد.گفتند: او كار خلافى انجام نداد! آرى، از نظر آنان،عثمان كارى بر خلاف انجام نداد. دينارها در اختيار آنان نهاد وخوردند وچريدند. آنان خواهان خون او نيستند، بلكه لذت دنيا را چشيدهاند وآن را دوست دارند ومىدانند كه اگر در چنگال ما گرفتار شوند ازآن خوردنيها وچريدنيها باز خواهند ماند.
خاندان اميه در اسلام پيشگام نبودهاند تا از اين جهتشايسته فرمانروايى باشند. آنان مردم را فريفتند وناله «امام ما مظلومانه كشته شد» سر دادند تا بر مردم ظالمانه حكومت وسلطنت كنند. اين حيلهاى است كه از طريق آن به آنچه كه مىبينيد رسيدهاند. اگر چنين خدعهاى به كار نمىبردند دو نفر هم با آنان بيعت نمىكرد وبه ياريشان بر نمىخواست. (48)
عمار اين سخنان را گفت وبه سوى ميدان روانه شد وياران او به دنبالش به راه افتادند. وقتى خيمه عمروعاص در چشم انداز او قرار گرفت وفرياد برداشت كه:دين خود را در مقابل حكومت مصر فروختى.واى بر تو، اين نخستين بار نيست كه بر اسلام ضربه زدى.وچون چشم او به قرارگاه عبيد الله بن عمر افتاد فرياد زد:خدا تو را نابود سازد.دين خود را به دنياى دشمن خدا واسلام فروختى. وى در پاسخ گفت:نه، من قصاص خون شهيد مظلوم را مىخواهم.عمار گفت:دروغ مىگويى.به خدا سوگند، مىدانم كه تو هرگز خواهان رضاى خدا نيستى. تو اگر امروز كشته نشوى فردا مىميرى.بنگر كه اگر خدا بندگان خود را با نيت آنان كيفر وپاداش دهد نيت تو چيست. (49)
آن گاه، در حالى كه گرداگرد او را ياران على -عليه السلام گرفته بودند، گفت:خدايا تو مىدانى كه اگر بدانم رضاى تو در اين است كه خود را در اين دريا بيفكنم مىافكنم. اگر بدانم رضاى تو در اين است كه لبه شمشير را بر شكم قرار دهم وبر آن خم شوم كه از آن طرف به در آيد چنين خواهم كرد.خدايا مىدانم ومرا آگاه ساختى كه امروز عملى كه تو را بيش از هرچيز راضى سازد جز جهاد بااين گروه نيست، واگر مىدانستم كه جز اين عمل ديگرى هست آن را انجام مىدادم. (50)
فروغ ولايت ص582
آيت الله شيخ جعفر سبحانى
ارسال شده در : 1389/9/2 - 05:19:43
