نهج البلاغه در كلام رجال اندیشه
در امثال و حكم عربى شهرت دارد كه كلام الملوك، ملوك الكلام ، این سخنى به غایتحكیمانه است، نهجالبلاغه مولا امیرالمؤمنین(ع) كه الحق اخ القرآن نام گرفته نیز مصداق عالى این سخن حكمتآمیز است، زیرا از زبان و قلم بزرگ مردى تراویده كه در جهان سخنورى یگانه بوده كلامش سرآمد كلامهاست از همین روى درباره این اثر جاودانه گفتهاند فوق كلام المخلوق و دون كلام الخالق .
آرى، امام مؤمنان در عرصه سخنورى گوى سبقت از همگان ربوده و توسن بلاغت را در میدان فصاحتبىمهابا تازانده و هیچ كسى یاراى هماوردى با او را ندارد، و نه تنها هم كیشان امام متقین بر بىرقیبى وى اذعان دارند، بلكه سخنوران غیر مسلمان هم بر این امر گواهند، و جز این نیست كه كلام امام على (ع) مؤید از جانب حق است و از زبان و قلمى تراویده كه در شهر علم نبى (ص) بوده است .
خوشتر آن باشد كه سر دلبران
گفته آید در حدیث دیگران
در ابتدا جهت تیمن به ذكر بیاناتى از بنیانگذار جمهورى اسلامى حضرت امام خمینى (ره) مىپردازیم:
ما مفتخریم كه كتاب نهجالبلاغه كه بعد از قرآن، بزرگترین دستور زندگى مادى و معنوى و بالاترین كتاب رهایى بخش بشر است و دستورات معنوى و حكومتى آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم ماست . (1)
و در پیام دیگرى آن را شفاى دردهاى فردى و اجتماعى دانسته و آن را اقیانوسى معرفى مىنماید كه هر دانشمندى در آن فرو رود غرق مىشود . (2)
سخنوران و دانشى مردان عرب به حكم همزبانى اولین كسانىاند كه حلاوت این اثر ماندنى را چشیدهاند:
سیدرضى كه خود همتبه جمعآورى این اثر سترگ گماشته و با نهجالبلاغه جاودانه شده و همچون قطرهاى كه خود دریا شده مىنویسد:
جویندگان و سود برندگان از آن زیاد است و این به دلیل گران سنگى و قدر و منزلت این كتاب در فراهم داشتن شگفتىهاى سخنورى و زبانآورى اوست . (3)
عبدالحمید كاتب از سخنوران بزرگ عرب در عهد مروان، چشمه جوشا مكتب ادبى خود و سبب نویسندگى اش را حفظ خطبههایى چند از نهجالبلاغه مىداند .
هفتاد خطبه از خطبههاى على (ع) را حفظ كردم و پس از آن ذهنم جوشید كه جوشید» . (4)
و چون از فصاحت و بلاغتسخنان او پرسیدند پاسخ مىدهد كه حفظ كلمات على سبب فصاحت و بلاغتسخنانم شده است .
در همین راستا باز هم سیدرضى مىنویسد:
بعد از قرآن و بیانات پیامبر اكرم (ص) هر كلام و خطبه و مقالهاى را كه خواندم و شنیدم توانستم با آن رقابت كنم و بهتر از ان یا همانندش را بگویم مگر كلمات امیرالمؤمنین على ع را كه هرچه كوشیدم توانایى رقابتبا آن را در خود نیافتم . (5)
ابن ابى الحدید كه عالم سنى مذهب منصفى است و شرح بزرگش بر نهجالبلاغه شهرت جهانى دارد سخنان مولا را برتر از كلام مخلوق و كمتر از كلام الهى دانسته و مىگوید اگر چه یاران پیامبر (ص) از فصیحان بودند ولى على (ع) از همه آنها افصح بود .
همگان دو هنر خطابه و نویسندگى را از وى فرا گرفتهاند، و به همین دلیل است كه یك دهم بلكه یك بیستم آنچه را كه مردمان از سخنان على (ع) گردآورى كرده و حفظ كردهاند در مورد سخنان هیچ یك از صحابه رسولالله (ص) انجام ندادهاند با این كه در میان آنان نیز فصحاى بزرگى وجود داشتهاند .
و سپس كلام امام (ع) را برتر از كلام حكیمانى چون افلاطون، ارسطو و سقراط دانسته است و مىگوید:
فصاحت را بین كه چگونه مهار خود را به دست على داده و زمام خویش را به وى سپرده است . نظم شگفت الفاظ را بنگر كه یكى پس از دیگرى مىآیند و در اختیار او قرار مىگیرند . گویا چشمهاى است كه خود به خود و بدون زحمت از زمین مىجوشد . سبحانالله كه جوانى از عرب و در شهرى چون مكه مىبالد و با هیچ حكیمى هم برخورد نكرده است اما كلماتش در حكمت
نظرى، برتر از سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته و با اهل حكمت عملى نیز آمد و شد نداشته اما از سقراط هم پیشى گرفته است . (6)
امام یحیى یمنى مىگوید:
از معانى گوارا و شیواى سخنان على (ع) هر سخنورى سیراب شده و به سبك كلام وى هر خطیبى لباس سخنورى به تن كرده است چرا كه مولا آبشخور بلاغت و زاینده آن است و ابر پر بار فصاحت مىباشد به حدى كه خود فرمود: ما فرمانروایان كشور سخن ایم و درختسخنورى در وجود ما ریشه دونیده و شاخهها آورده است . (7)
شیخ محمدحسن نانل المرصفى كه از ادیبان مهم جهان عربى است نهجالبلاغه را همچون قرآن كریم، نوعى معجزه مىداند و مىگوید:
نهجالبلاغه برهانى روشن بر این است كه على (ع) بهترین نمونه زنده روشنایى و دانش، هدایت و فصاحت و معجزه قرآنى است . در این كتاب دلائل و نشانههایى از دانش وسیع و سیاست صحیح و موعظههایى روشنگر امام على (ع) به چشم مىخورد كه شبیه آن در آثار هیچ یك از دانشمندان بزرگ و فیلسوفان و نوابغ دیده نمىشود .
مولا در ژرفاى دانش و دین و سیاست فرو رفته و در همه این موارد سربلند بیرون آمده است . (8)
شیخ ناصیف یازجى، عقیده دارد:
كسى كه مىخواهد در دانش و نگارش برتر از همه قرار گیرد باید به نهجالبلاغه متوسل شود و از حفظش كند» .
وى به فرزندش سفارش مىكند كه هرگاه خواستى در دانش و ادب و نگارش بر دیگران برترى جویى حتما قرآن و نهجالبلاغه از بر كن . (9)
طه حسین، ادیب بزرگ معاصر مصرى كه امروزه به سمبلى ادبى براى ادیبان عرب مبدل شده و وجهه مذهبى زیادى هم ندارد عقیده دارد كه:
من پس از وحى خداوندى، سخنى شیواتر و زیباتر از كلمات على (ع) را سراغ ندارم . (10)
امین نخله مىگوید:
هر كس بخواهد روح تشنه خود را از بیانات على (ع) سیراب سازد باید به نهجالبلاغه روى آورد و آن را با دقت و صفحه به صفحه بخواند و گام نهادن در پرتو آن را فرا گیرد» . (11)
ابن نباته عبدالرحیم بن محمد اسماعیل، خطبهها و مواعظ مولا را گنجى تمام نشدنى مىداند و مىگوید:
از خطابهها گنجى از بركردهام كه هرچه از آن بردارم نمىكاهد و بلكه افزون مىشود و بیشتر آنچه را كه از بركردهام حدود یكصد فصل از كلمات موعظهآمیز على بن ابیطالب است . (12)
شیخ محمد عبده كه در زمان خود شیخ مطلق الازهر بود و افتخار شاگردى مفخر شرق سید جمالالدین اسدآبادى را دارد و چه بسا شرح نهجالبلاغه وى نیز نشانى از تاثیر روح شیعى و حماسى سید بروى باشد و سخنان امام را پس از آیات قرآنى و كلمات رسولالله (ص) جامعترین كلام دنیاى عرب مىداند . وى مىگوید:
در میان تمام مردم عرب كسى نیست كه معتقد نباشد سخن على (ع) پس از قرآن و احادیث رسول خدا (ص) شریفترین و بلیغترین و جامعترین سخنان است . (13)
همو در فراز دیگرى آن را آموزشگاه پند و حكمت دانسته و تمسك بدان را پاك كننده دلها مىداند . (14) عبده مىنویسد:
در هنگام مطالعه نهجالبلاغه هرگاه به فصلى دیگر مىرسیدم حس مىكردم كه پردههاى سخن عوض مىشوند و آموزشگاههاى پند و حكمت تغییر مىیابند . گاهى خودم را در میان جهانى مىیافتم كه روح بلند معانى با زیور عبارات تابناك آن را آبادان ساخته است . این معانى، پیرامون جانهاى پاك و دلهاى روشن مىگردد تا به آنها رستگارى و الهام كند و به مقصد عالىشان برساند و از لغزش گامهاى گوناگون دورشان سازد و به شاه راه مستحكم فضیلت و كمال برساند» . (15)
این گونه سخنان از مردى كه خود هم فقیه است و هم در میدان ادبیات عرب شهرهور استبیانگر مكانت و منزلت والاى نهجالبلاغه مىباشد .
یكى دیگر از ادباى شهیر عرب دكتر زكى مبارك صاحب كتابهاى مهم النثر الفنى و عبقریه الشریف و تحقیقات برجسته در آرایههاى ادبیات عرب است . وى در كتاب النثر الفنى كه به بررسى زیبایىهاى كلام عرب پرداخته پس از توصیف نثر فنى درباره جایگاه سخن بحث مىكند و چنین ادامه مىدهد:
نامههاى على بن ابىطالب و خطب و وصیتنامه و عهدنامههاى او از صنعت ایجاز و تطویل بجا برخوردار است . على وقتى كه پیماننامه مىنویسد گفتار را طولانى مىسازد چرا كه عهدنامه، دستورهاى سیاسى منطقهاى را كه حاكم بدانجا اعزام مىشود در بردارد اما زمانى كه براى خواص یاران خود نامه مىنگارد عبارتها كوتاه است چرا كه در این گونه موارد موجبى براى طولانى ساختن گفتار نیست . (16)
به گفته دكتر على الجندى رئیس دانشكده علوم قاهره، سخنان حضرت على (ع) به حدى زیباست كه گویى شعر منثور است . وى درباره نثر امام مىگوید:
نوعى خاص از آهنگ موسیقى كه بر اعماق احساسات پنجه مىافكند در این بیانات هست . از نظر سجع، چنان منظوم است كه مىتوان آن را شعر منثور» نامید . (17)
ابوعثمان عمروبن جاحظ كه از ادباى بنام و طراز اول ادبیات عرب استبه جمله با ارزش قیمه كل امرئما یحسنه كه تراویده فكر بلند امام متقین است اشاره مىكند و مىگوید:
اگر از نوشتههاى على (ع) جز همین كلمه را نداشتیم آن را شافى و كافى و بىنیاز كننده مىیافتیم بلكه آن را برتر از كفایت و منتهى به غایت مىدانستم چرا كه نیكوترنى سخن آن است كه اندك آن ترا بسیار بىنیاز سازد و معنى آن در ظاهر لفظ باشد» . (18)
گذشته از گفتارهاى عرب زبانان، به مصداق همدلى از همزبانى خوشتر است فارسى گویان نیز افزون بر تمایلات شیعى كه خود موجب اهتمام آنان به كتاب مولا شده، چون ذاتا اهل ذوق و عرفانند به سخنان زیبا و حكمتآمیز گرایش دارند . دكتر محمدرضا بندرچى- فصلنامه نهج البلاغه- ش2و
ارسال شده در : 1389/9/10 - 05:23:24
